gümüş
Kayıtlı Üye
- Katılım
- 11 Kas 2010
- Mesajlar
- 1,683
- Tepkime puanı
- 252
Alaska'nın kuzey ve kuzeybatısında yaşayan İnuit kolundan bir Eskimo halkı olan İnyupikler'e Alaska'daki tek İnuit halkı olduğu için Alaska İnuitleri adı da verilmektedir. Kendilerini iñuk («insan») kelimesi ile -piaq («gerçek») ekinden türettikleri Iñupiaq («gerçek insan») adıyla ifade ederler. Dillerini ise Iñupiatun («gerçek insana benzer») olarak adlandırırlar.
Şamanist inançlı avcı ve toplayıcıdırlar. Kültürel açıdan deniz sahiline yakın yaşayıp balina, fok, mors gibi deniz memelilerini avlayan Taġiuġmiut («deniz halkı») ile denizden uzak içbölgede rengeyiği avlayan Nunamiut («kara halkı») olmak üzere iki ana gruba ayrılırlar.
İnyupik edebiyatının ilk örnekleri sözlüdür ve qargi denilen köy odasında söylenen uqaluktuat (hayat deneyimi hikâyeleri) ile unipkaat (efsaneler) olarak ikiye ayrılmaktadır. Unipkaat (çoğul) unipkaaq (tekil) mitolojik ya da doğaüstü karakterlerle dolu hayvanların ve insanların ruhlarına hükmetme ve havada uçma gibi şamanistik aktivitelerin (aŋatkuułiq) sergilendiği efsane ve masallardır. Bunlarda doğaüstü hayvanlar çok sık geçmektedir. Uqaluktuat denilen hikâyelerde diğeri gibi doğaüstü karakterler bulunmaz ve kişinin hayatta kalma mücadelesi gibi gerçek yaşanmış öyküleri içermektedir.Hikaye ve masallar İnyupik değerlerini (Iñupiat Iḷitqusiat) güçlendirmek için en iyi yollardan biridir. Yitip gitmeden yaşlı nesilden derlenen masal ve öyküler topluca yayımlanmıştır.
İnyupiklerde yuvarlak qilaun/qiḷaun ya da sauyaq ile dört köşeli kalukaq olmak üzere iki tip tutamaklı def benzeri davul kullanılır.
Davulun köşeli olanı (kalukaq) yalnızca İnyupiklerde görülür ve Kivgiq bayramında kullanılır. Kalukaq, Tiŋmiaqpak denilen efsanevi dev kartalın dişisinin (Kartal Ana / Eagle Mother) kalbi olduğuna inanılan tahtadan geniş kutu biçiminde köşeli davuldur. Davulun üst kısmındaki zikzak desenler kartalın tüyünü temsil eder.
Davul için kullanılan kelime (qilaun ya da qiḷaun) etimolojik olarak "şamanın gücü" anlamına gelen kelimeden (qila ya da qiḷa) köken alır.
Eskimo davulunun (qilaun/qiḷaun ya da sauyaq) ana malzemesi sahile vuran kuru odunlardır. Bu odunlar ateşte ya da ateşin dumanında eğrilerek yuvarlak ya da oval biçimli kasnak yapılır. Kasnağa morsun midesinden kaplama yapıldıktan sonra gergi için balina karaciğeri ya da ren geyiğinin kazınmış derisi serilir. Bazı şarkılar için önce davulun kasnağına hafifçe vurularak giriş yapılır ve artan ritme bağlı olarak deri gergiye vurulur.
Şamanlarca ruhlarla olan iletişimi sağladığından davul kullanımı 20 yüzyılın başlarında Hristiyanlığa geçişte misyonerler tarafından yasaklanmıştır.Bugün ise Amerika yerlileri ile Alaska yerlilerinde oldukça sık görülen alkolizm ve diğer madde bağımlılığına karşı hekimler davulu terapi amaçlı kullanmaktadır
Eskimo dansı (aularuq, aġġiun), Batılıların yaptığı danstan (kanaakkiutuq) oldukça farklı, seslerin genelde kısa ünlemlerden oluştuğu, bazen de şarkıların (aġġiñ atuun ya da aŋayyun) bulunduğu, çalgı olarak def benzeri davullarla ritim verilen, nispeten ağır hareketli ve bazen de şamanistik bir törendir. Bir sıra hâlinda davulcular (qiḷausiraqti ya da kasrautitaqti) kıyıda dizilir ön alanda da dansçılar (tekil aġġiri, çoğul aġġirit) dans eder. Danslar qargi denen Eskimo köy odasında kışın yapılmaktadır. King Adasında erkekler kadın kıyafeti giyip kadın gibi dans (tuġumiq) ederken, kadınlar da erkek kıyafeti giyip erkek gibi dans (pualaq) eder ve bu karşıt cinse bürünüp yapılan dans competition dance adı verilir. King Adasında Kurt Dansı yapılırken aqłitiik adı verilen dans eldivenleri kullanılır. Dans elbisesi olarak erkek ve kadınlarda atıkluk denen ve günümüzde pamuklu patiskadan (İng. calico; King Adası İnyupikçesinde: uġiłqaaq ya da uġałqaaq) yapılan ince gömlekler, eldiven (King Adası İnyupikçesinde:agzraak) ve kamik denen deri çizmeler kullanır. İnyupik şarkılı danslarında her zaman önce performans olarak dans sergilenir sonra şarkıya geçilir.
Kuzey ve Kuzeybatı Alaska'daki İnyupik Eskimo danslarının Güney ve Güneybatı Alaska'daki Yupik Eskimo danslarından farkı vardır ve en belirgin olanları şöyledir: davulun çevresine üstten değil aşağıdan vurulur; erkek dansçılar yerde az diz çökerler ve daha çok ayakta dururlar; Yupik kadınlarında dansta görgü gereği bir halkayla parmaklara geçirilen yelpaze biçimli parmak maskeleri (Yupikçe tegumiak) oldukça yaygınken, İnyupiklerde bu uygulama çok az görülür; dans Yupiklerin hayatında yoğun ve önemli tören ögesi iken, İnyupiklerde bu daha az yoğundur.
Şamanlarca yapılan paatuqtuq dansı diğerlerinden farklıdır ve şaman bu dansta kurt maskesi ve eldiveni kullanır. Şaman daha sonra duvardaki bir delikten geçerek atlar.
Şarkı (tekil atuun, çoğul atuutit): Her türlü büyülü ya da sosyal şarkıları ifade etmek için atuun terimi kullanılır. Müzik aletlerinin gelişmemiş ve kısıtlı olmasına rağmen Eskimo şarkıları oldukça gelişmiştir. Büyü içermeyen şarkılar anonimdir ve bireylerce sahiplenmeyip toplumun ortak kullanımındadır.Büyülü şarkıların genel olarak av ve havayı kontrol etkisi olanları toplumun ortak malıyken, şamanlara özgü olan ve kendileriyle ruhlar arasındaki bağlantıyı sağlayan şarkılar toplumun ortak malı değildir, zira şamanlar genelde tek çalışırlar ve diğer şamanlarla rekabet hâlindedirler. Şamanların söylediği büyülü şarkıya atuatuułłuk, atuułłuk, atuutluk adları verilir.Aşk şarkılarına ninautit denir. Şarkılar kısa olup iki kez tekrar edilir.
Kuzeybatı Alaska (Malimiut ve Qawiaraq) İnyupik şarkıları dört ana kategoride toplanır: qitkutim atuutua (oyun şarkıları / game songs), unipkaaq atuutilik (kikâyelerdeki şarkılar / songs-within-stories), uamipiaq (dans şarkıları / dance songs) ve angaiyutikun atuutit (bayram dans şarkıları / special ceremonial dance songs).
1. Qitkutim atuutua (oyun şarkıları / game songs < qitik- «oyun oynamak / to play games») sınırlı sürede oyuna eşlik eden ve şarkıcılar için anlamsız kelimelerle dolu olan şarkılardır. Birkaç çeşidi vardır. Uyahaaq adıyla anılan kısa şarkılar beşik (cat's cradle) denen el ipi oyunlarında (ayaqhaaq) kullanılır ve bütün İnyupik bölgelerinde geniş alanda yayılır. Beşik oyununda iplerle oluşturulan şekillerin ruhunun itaat etmesi amaçlanır, aksi takdirde o ruh tarafından cezalandırılırlar. Kız ve erkek karışık oyuncular arasında şarkı sözlerine göre asimetrik yapılan hoplamalı zıplamalı Mitquliksraq adlı oyunda söylenen şarkılar da oyun şarkılarına girer. Bir diğer oyun şarkısı çocuklar arasında oynanan Annumi-unnuluuraq adlı kovalamaca oyunundaki şarkılardır. Pebble juggling oyunlarda kullanılan uzun şarkılara iglukisuak adı verilir.
2. Unipkaaq atuutilik (kikâyelerdeki şarkılar / songs-within-stories): Halk masalları (A Partial Grammar of Eskimo Folktales by B. N. Colby) içinde yer alan kısa, sınırlı, bazen de hırıltılı gıcırtılı şarkılardır. Ritmi genelde karmaşık ve beklenmedik olup ton ve tempoda dramatik değişiklikler oluşabiliyor. Masallardaki bu şarkılar, eski kahramanlara ya da efsanevi karakterlere, kıyıya vurmuş balinalara, on ayaklı kutup ayılarına, insanımsı kurt, tilki, kuş ve değişik Arktika hayvanlarına eşlik eder. İnsan dışı karakterler genelde büyü amaçlı şarkı söyler. Kurdun söylediği şarkılar ise tehdit ve saldırı içeriklidir.
3. Uamipiaq (dans şarkıları / dance songs): Genelde erkekler tarafından, bazen de kadınlarca seslendirilir. Bu şarkılar, özel günlerde o an için doğaçlama söylenen atuutipiaq ile söz ve hareketleri önceden bilinen sayuun tipi olmak üzere iki ana grupta sınıflandırılır. Sayuun şarkıları diğerine göre daha saygın kabul edilir
3.1. Sayuun (sabit hareketli dans şarkıları / dance songs with fixed motions): Sabit ve bilindik hareketlerle yapılan Sayuun şarkıları en değerli dans şarkılarıdır. Çok uzun süreli provalar yapılarak ezberlenir. Hareketler ve şarkılar davulun vuruşuna göre şekillenir. Şarkının uzunluğuna, sözlerin kendi doğasına, dansçıların cinsiyetine göre de davul vuruşu sayısı belirlenir. Kadınların kürek çekme taklidi kol hareketleriyle yaptığı danslara Kuzeybatı Alaska'da Taliq (taliq kelimesinin asıl anlamı «kol» demektir ve kollarla kürek çekme hareketi yapıldığı için böyle dans etmeye taliqtuq «kollar, kollama dans yapar», dans esnasında söylenen şarkıya da taliun «kollama» adı verilir), Kuzey Alaska'da (Wainwright) Paagurraqtuq adı verilir ve bu dansla birlikte söylenen şarkılara da kürekleme şarkıları (paddling song) denir. Efsaneye göre taliq kuzeye mal edilmektedir. Eski zamanlarda kuzeyde yalnızca bir erkek, güneyde ise evli tek bir kadın bulunur. Kuzeydeki erkek güneydeki evli kadını kaçırmak için bir gün uğraşır ve yapılan mücadele sonucu kadının üst parçasına sahip olur, alt parçası ise güneyde kalır. Kadının güneydeki kocası üst kısmını, kuzeydeki kocası da alt kısmını tahtayla tamamlar. Efsane kısa süreli savaşlara ve eş çalmaya gönderme yapar. Taliq dansı kadınlarca yere dizüstü çökülerek el kol hareketiyle yapılır. İnyupiklerde daha az, Yupiklerde ise daha fazla görülen, dansta bir halkayla parmaklara geçirilen yelpaze biçimli parmak maskeleri (Yupikçe tegumiak) kayık küreğini temsil eder. Taliq dansının Küçük Diomede Adası kökenli olduğu ve buradan da Wales'a getirildiği düşünülüyor. Yupiklere de İnyupiklerden geçmiştir ve Yupikçede de dans taliq (fiil ise talir-) adıyla bilinir (fakat Yupikçede «kol» anlamına gelen kelime iki l harfiyledir: tekil talliq, ikil tallik, çoğul tallit). King Adasında da taliq dansı (bench dance) yapılır ve dansçılara sayuqtit, erkek usulü dans etmeye pualaq, kadın usulü dans etmeye de tuġumiq denir.
3.2. Atuutipiaq (serbest hareketli dans şarkıları / dance songs with free motions invitational dance songs
Hareketler (koreografi) ve söz sabit olmayıp değişkendir. Doğaçlama geliştiği için önceden günlerce prova yapmaya gerek yoktur. Özellikle de yabancı bir köydeki şenliğe davet edilen misafirlerce o köyün Sayuun dansının söz ve koreografisini bilinmediği için en uygun dans ve şarkıdır. Doğaçlama olduğu için kişinin performansıyla değerlendirilir. Söz ve hareketler Sayuun dans ve şarkılarının aksine birbiriyle uyumlu olmadığı için oldukça karmaşık ve bireysel rekabet içeren neşeli ve güldürücü dans ve şarkılardır. Kadın dans ve şarkıları daha sakin ve az hareketli iken, erkeklerin yaptığı daha hızlı ve gürültülüdür. Kadınlar ritmik bir diz bükme hareketi gerçekleştirirken, erkekler botlarının tabanını yere damga basar gibi oldukça sert vurarak yapar ve bu damgalama hareketine kimmiatuq denir. Erkeklerce yapılan bu sert damgalama hareketi geçmişteki yabancıları korkutma amacından kaynaklanıyor olabilir. Atuutipiaq şarkılarının bazıları eski olsalar da çoğu çağın şartlarına ve güncel gelişmelere bağlı olarak değişir. Standart olarak Kuzey Alaska'da şarkılardaki anlamı açık olmayan yansıma kökenli kelimeler (vocable) olarak a-ya-yanga kullanılırken, kuzeydeki Wainwright yöresinde alala ya da ilili biçimindedir.[55]
4. Angaiyutikun atuutit (bayram dans şarkıları / special ceremonial dance songs): Bayramlar gibi özel törenlerde yapılan danslarda seslendirilen ve çoğu gizli içerikli 6 şarkıyı kapsar: kiapsaq (balina avcılarının topaç dansı şerkısı / whalers’ spinning-top dance song), tohoyaqhuuqaun (kukla tören dansı şarkısı / puppet ceremony dance song), gizli olmayan nalukatuun (Nalukataq bayramında zıplatma gösterisinde söylenen şarkı / whalers’ skin-toss dance songs), uingarung (balina avcılarının maskeli dans şarkısı / whalers’ masquerade dance songs), kigugiyataun (Kutup ışıkları dansı şarkısı / Northern Lights dance songs), kalukhaq (köşeli davul dansı şarkısı / box-drum dance songs). Bunlar şamanistik kökenli şarkılardır ve adları da zaten ona yöneliktir: angaiyutikun atuutit harfiyen «transta yapılmış şeyler grubu şarkıları / songs of group of things done in a trance»
4.1. Kiapsaq (balina avcılarının topaç dansı şerkısı / whalers’ spinning-top dance song): Point Hope (Tikiġaq) yöresinde yılın son günü Yılbaşı arefesinde (New Year’s Eve) dört kez yapılır. Yere bağdaş kurarak dizleri üstüne çöken şarkıcı topacın (kaivsarraq ya da kaipsaaq denilen topaç Dall yaban koyununun boynuz ucunun alt kısmının derin delinip içine sivri kemik parçasından sap takılarak yapılır viki-dışı resmi) alt parşasındaki oyuğa gevşek takılmış olan kar baykuşunun beyaz tüylerinin serbest kalması için topacı döndürür (kiavluktuq). Gelecek sezonun balina avcılığının bereketli geçmesine yöneliktir ve topacın ilk dönmesinde tüyler serbest kalmaz ve başarısız olunursa uğursuzluk sayılır. Eskiden ungasiksikkaaq locasından balina avcılarınca sonbaharda qugmaqtuuk locası davet edilirken yapılırdı. Günümüzde her iki loca da var olmasına rağmen, danslar şimdi Yılbaşı arefesinde ve Haziran ayındaki balinacılık festivalinde yapılmaktadır.
4.2. Tohoyaqhuuqaun (kukla tören dansı şarkısı / puppet ceremony dance song): Günümüzde müzikli topaç ritüeli ile birlikte yapılır. Kukla (iñuŋŋuaq) dönen topacın yanında hareket ettirilir.
4.3. Nalukatuun ya da Nallukkataun (Nalukataq bayramında zıplatma gösterisinde söylenen şarkı / whalers’ skin-toss dance songs): Başarılı bir balina avı sonrası (daha çok haziran ayının üçüncü haftasında) balina seferini yöneten umialik tarafından organize edilen Nalukataq bayramında dört sakallı fok derisinin birbirine dikilmesiyle yapılan bir deri battaniyeyi trambolin gibi kullanarak insanları yukarı doğru fırlatırken söylenen şarkılardır. Bu fırlatma gösterisine nalukataq (Kuzey Alaska İnyupikçesi) ya da nallukkataq (Kuzeybatı Alaska İnyupikçesi) denir.
4.4. Uingarung (balina avcılarının maskeli dans şarkısı / whalers’ masquerade dance songs): Point Hope (Tikiġaq) yöresinde yılın son günü Yılbaşı arefesinde (New Year’s Eve) balina avcılarınca karşı cinsin giyim kuşamı giyilip kuşanıldıktan sonra adaşlar arasında hediyeleşme bayramında yapılan maskeli dansta söylenen şarkılardır.
4.5. Kigugiyataun (Kutup ışıkları dansı şarkısı / Northern Lights dance songs): Kutup işiklarının büyüsünün kırılması için yapılan dansta söylenen şarkılardır
4.6. Kalukhaq (köşeli davul dansı şarkısı / box-drum dance songs): Kivgiq bayramında Tiŋmiaqpak denilen efsanevi dev kartalın dişisinin (Kartal Ana / Eagle Mother) kalbi olduğuna inanılan tahtadan geniş kutu biçiminde köşeli davul eşliğinde yapılan dansta (Box-drum Dance / Eagle-Wolf Dance, Wolf Dance) söylenen şarkılardır. Günümüzde hâlâ kuzeydeki Wainwright ile Barrow yörelerinde görülebilmektedir. Davulcu başına dalgıç kuşu derisinden maske geçirir.
Şenlikler
Piuraaġiaqta : Kuzeydeki Barrow yöresinde balina avında kulanılan kayıkların (umiaq) denizde rahat ilerleyebilmesi için deniz buzunun kırıldığı zamanda, genelde nisan ortalarında (15-17 nisan) maklak yarışları, iglu yapımı, kızaklı köpek yarışı, kar motosikleti yarışları, kaz çağırma yarışması, lagün buzu üstünde golf, sanat gösterileri ve diğer açık hava aktiviteleriyle kutlanan bayramdır.
Nalukataq ya da Qagruġniq-Nalukataġniq : Bahar ve sonbaharda, başarılı bir balina avı sonrası yapılan bayramdır. Avı gerçekleştiren umialik ve ailesi tarafından organize edilmektedir. En karakteristik eğlencesi bir deriyi trambolin gibi kullanarak insanları yukarı doğru fırlatmaktır.
Şenliklerde taze tüketilen balina eti ile maktak (yağlı deri altı katmanıyla birlikte balina derisi), quaq (dondurulmuş et), mikigaq (fermente balina ya da fok etli deri) ikram edilmektedir. Yiyecek ziyafetiyle başlayan şenlikler günün ilerleyen saatlerinde ise trampolin gösterisiyle devam etmekte, ikindi ya da akşam vakti de geceye kadar dansla sürdürülmektedir. Eğer balina avı hüsranla sonuçlanırsa bayram yapılmamaktadır. Bugün açık havada yapılan şenlikler, eskiden qargi içinde olur ve öldürülen balinanın ruhunun yatışması için şamanlarca ritüel yapılırdı.
Kivgiq : iki köy arasında hediyeleşme ve dans bayramıdır,Genellikle ticari ortaklar, evlilik yoluyla akraba olanlar ve ortaklar arasında ve qargi içinde yapılır.
Efsane olarak birçok varyantı vardır. Kuzey Alaska'da Barrow yöresindeki en popüler efsane şöyledir: Uzun zaman önce, Kartal Ana insanların yalnız olduğunu öğrenmiş, zira insanlar dans etmesini ve şarkı söylemesini bilmiyorlarmış. Bu durumu düzeltmek için oğluna genç bir avcıyı kaçırmasını söylemiş. Kartal Ana kaçırılan genç avcıya büyük bir qargi kurmayı ve qilaun (round drum) ile kalukaq (box drum) yapmasını ve bunlarla dans edip şarkı söylemesini öğretmiş. Kartal Ana avcıya misafirlerini ağırlamak için Kivgiq bayramı düzenlemesini söyler. O zamanlarda genç avcının yakınında yaşayan insanlar yokmuş. Kartal Ana da bunun üzerine çevredeki değişik hayvanları insana dönüştürmüş. Bayram bittiğinde genç avcının çok mutlu olduğu görülmüş.
Batı Alaska'da Seward Yarımadasındaki Kawerak (Qawiaraq) versiyonu ise şöyledir: Sert bir rüzgâr altında Toolik adlı avcının üzerine bir gölge düşer; başını kaldırıp bakınca Tiŋmiaqpak («büyük kuş/kartal») görür ve okuyla o dev kartalı öldürür. Bu sırada davul sesi duyulmaya başlar. Qawiaraq'taki köyüne geri dönerken davul sesi de gitgide artar. Yolda Toolik bir ses duyar, hayalet ruh şöyle seslenir: "Davulun sesini dinle. Bu ses anne dev kartalın kalp atışının sesidir. Öldürdüğünüz için o şoka girdi ve çok üzüldü. Annenin kalbinin sakinleşmesi için tek bir yol var, o da ruhunun anne kartala geri gönderilmesidir". Hayalet ruh anne kartalın ruhunun evine gönderilmesi için nasıl dans edileceğini gösterir. Anne kartalın kalp atışını davul çıkardığı için davul yapmasını öğretir. Nasıl giyineceğini de gösterir ve diğer komşu köylere iki haberci (kivgak) göndermesini ve kendi köyünde kartal-kurt dansıyla bezeli Kivgiq bayramı yapmasını söyler.
Alıntı
Şamanist inançlı avcı ve toplayıcıdırlar. Kültürel açıdan deniz sahiline yakın yaşayıp balina, fok, mors gibi deniz memelilerini avlayan Taġiuġmiut («deniz halkı») ile denizden uzak içbölgede rengeyiği avlayan Nunamiut («kara halkı») olmak üzere iki ana gruba ayrılırlar.
İnyupik edebiyatının ilk örnekleri sözlüdür ve qargi denilen köy odasında söylenen uqaluktuat (hayat deneyimi hikâyeleri) ile unipkaat (efsaneler) olarak ikiye ayrılmaktadır. Unipkaat (çoğul) unipkaaq (tekil) mitolojik ya da doğaüstü karakterlerle dolu hayvanların ve insanların ruhlarına hükmetme ve havada uçma gibi şamanistik aktivitelerin (aŋatkuułiq) sergilendiği efsane ve masallardır. Bunlarda doğaüstü hayvanlar çok sık geçmektedir. Uqaluktuat denilen hikâyelerde diğeri gibi doğaüstü karakterler bulunmaz ve kişinin hayatta kalma mücadelesi gibi gerçek yaşanmış öyküleri içermektedir.Hikaye ve masallar İnyupik değerlerini (Iñupiat Iḷitqusiat) güçlendirmek için en iyi yollardan biridir. Yitip gitmeden yaşlı nesilden derlenen masal ve öyküler topluca yayımlanmıştır.
İnyupiklerde yuvarlak qilaun/qiḷaun ya da sauyaq ile dört köşeli kalukaq olmak üzere iki tip tutamaklı def benzeri davul kullanılır.
Davulun köşeli olanı (kalukaq) yalnızca İnyupiklerde görülür ve Kivgiq bayramında kullanılır. Kalukaq, Tiŋmiaqpak denilen efsanevi dev kartalın dişisinin (Kartal Ana / Eagle Mother) kalbi olduğuna inanılan tahtadan geniş kutu biçiminde köşeli davuldur. Davulun üst kısmındaki zikzak desenler kartalın tüyünü temsil eder.
Davul için kullanılan kelime (qilaun ya da qiḷaun) etimolojik olarak "şamanın gücü" anlamına gelen kelimeden (qila ya da qiḷa) köken alır.
Eskimo davulunun (qilaun/qiḷaun ya da sauyaq) ana malzemesi sahile vuran kuru odunlardır. Bu odunlar ateşte ya da ateşin dumanında eğrilerek yuvarlak ya da oval biçimli kasnak yapılır. Kasnağa morsun midesinden kaplama yapıldıktan sonra gergi için balina karaciğeri ya da ren geyiğinin kazınmış derisi serilir. Bazı şarkılar için önce davulun kasnağına hafifçe vurularak giriş yapılır ve artan ritme bağlı olarak deri gergiye vurulur.
Şamanlarca ruhlarla olan iletişimi sağladığından davul kullanımı 20 yüzyılın başlarında Hristiyanlığa geçişte misyonerler tarafından yasaklanmıştır.Bugün ise Amerika yerlileri ile Alaska yerlilerinde oldukça sık görülen alkolizm ve diğer madde bağımlılığına karşı hekimler davulu terapi amaçlı kullanmaktadır
Eskimo dansı (aularuq, aġġiun), Batılıların yaptığı danstan (kanaakkiutuq) oldukça farklı, seslerin genelde kısa ünlemlerden oluştuğu, bazen de şarkıların (aġġiñ atuun ya da aŋayyun) bulunduğu, çalgı olarak def benzeri davullarla ritim verilen, nispeten ağır hareketli ve bazen de şamanistik bir törendir. Bir sıra hâlinda davulcular (qiḷausiraqti ya da kasrautitaqti) kıyıda dizilir ön alanda da dansçılar (tekil aġġiri, çoğul aġġirit) dans eder. Danslar qargi denen Eskimo köy odasında kışın yapılmaktadır. King Adasında erkekler kadın kıyafeti giyip kadın gibi dans (tuġumiq) ederken, kadınlar da erkek kıyafeti giyip erkek gibi dans (pualaq) eder ve bu karşıt cinse bürünüp yapılan dans competition dance adı verilir. King Adasında Kurt Dansı yapılırken aqłitiik adı verilen dans eldivenleri kullanılır. Dans elbisesi olarak erkek ve kadınlarda atıkluk denen ve günümüzde pamuklu patiskadan (İng. calico; King Adası İnyupikçesinde: uġiłqaaq ya da uġałqaaq) yapılan ince gömlekler, eldiven (King Adası İnyupikçesinde:agzraak) ve kamik denen deri çizmeler kullanır. İnyupik şarkılı danslarında her zaman önce performans olarak dans sergilenir sonra şarkıya geçilir.
Kuzey ve Kuzeybatı Alaska'daki İnyupik Eskimo danslarının Güney ve Güneybatı Alaska'daki Yupik Eskimo danslarından farkı vardır ve en belirgin olanları şöyledir: davulun çevresine üstten değil aşağıdan vurulur; erkek dansçılar yerde az diz çökerler ve daha çok ayakta dururlar; Yupik kadınlarında dansta görgü gereği bir halkayla parmaklara geçirilen yelpaze biçimli parmak maskeleri (Yupikçe tegumiak) oldukça yaygınken, İnyupiklerde bu uygulama çok az görülür; dans Yupiklerin hayatında yoğun ve önemli tören ögesi iken, İnyupiklerde bu daha az yoğundur.
Şamanlarca yapılan paatuqtuq dansı diğerlerinden farklıdır ve şaman bu dansta kurt maskesi ve eldiveni kullanır. Şaman daha sonra duvardaki bir delikten geçerek atlar.
Şarkı (tekil atuun, çoğul atuutit): Her türlü büyülü ya da sosyal şarkıları ifade etmek için atuun terimi kullanılır. Müzik aletlerinin gelişmemiş ve kısıtlı olmasına rağmen Eskimo şarkıları oldukça gelişmiştir. Büyü içermeyen şarkılar anonimdir ve bireylerce sahiplenmeyip toplumun ortak kullanımındadır.Büyülü şarkıların genel olarak av ve havayı kontrol etkisi olanları toplumun ortak malıyken, şamanlara özgü olan ve kendileriyle ruhlar arasındaki bağlantıyı sağlayan şarkılar toplumun ortak malı değildir, zira şamanlar genelde tek çalışırlar ve diğer şamanlarla rekabet hâlindedirler. Şamanların söylediği büyülü şarkıya atuatuułłuk, atuułłuk, atuutluk adları verilir.Aşk şarkılarına ninautit denir. Şarkılar kısa olup iki kez tekrar edilir.
Kuzeybatı Alaska (Malimiut ve Qawiaraq) İnyupik şarkıları dört ana kategoride toplanır: qitkutim atuutua (oyun şarkıları / game songs), unipkaaq atuutilik (kikâyelerdeki şarkılar / songs-within-stories), uamipiaq (dans şarkıları / dance songs) ve angaiyutikun atuutit (bayram dans şarkıları / special ceremonial dance songs).
1. Qitkutim atuutua (oyun şarkıları / game songs < qitik- «oyun oynamak / to play games») sınırlı sürede oyuna eşlik eden ve şarkıcılar için anlamsız kelimelerle dolu olan şarkılardır. Birkaç çeşidi vardır. Uyahaaq adıyla anılan kısa şarkılar beşik (cat's cradle) denen el ipi oyunlarında (ayaqhaaq) kullanılır ve bütün İnyupik bölgelerinde geniş alanda yayılır. Beşik oyununda iplerle oluşturulan şekillerin ruhunun itaat etmesi amaçlanır, aksi takdirde o ruh tarafından cezalandırılırlar. Kız ve erkek karışık oyuncular arasında şarkı sözlerine göre asimetrik yapılan hoplamalı zıplamalı Mitquliksraq adlı oyunda söylenen şarkılar da oyun şarkılarına girer. Bir diğer oyun şarkısı çocuklar arasında oynanan Annumi-unnuluuraq adlı kovalamaca oyunundaki şarkılardır. Pebble juggling oyunlarda kullanılan uzun şarkılara iglukisuak adı verilir.
2. Unipkaaq atuutilik (kikâyelerdeki şarkılar / songs-within-stories): Halk masalları (A Partial Grammar of Eskimo Folktales by B. N. Colby) içinde yer alan kısa, sınırlı, bazen de hırıltılı gıcırtılı şarkılardır. Ritmi genelde karmaşık ve beklenmedik olup ton ve tempoda dramatik değişiklikler oluşabiliyor. Masallardaki bu şarkılar, eski kahramanlara ya da efsanevi karakterlere, kıyıya vurmuş balinalara, on ayaklı kutup ayılarına, insanımsı kurt, tilki, kuş ve değişik Arktika hayvanlarına eşlik eder. İnsan dışı karakterler genelde büyü amaçlı şarkı söyler. Kurdun söylediği şarkılar ise tehdit ve saldırı içeriklidir.
3. Uamipiaq (dans şarkıları / dance songs): Genelde erkekler tarafından, bazen de kadınlarca seslendirilir. Bu şarkılar, özel günlerde o an için doğaçlama söylenen atuutipiaq ile söz ve hareketleri önceden bilinen sayuun tipi olmak üzere iki ana grupta sınıflandırılır. Sayuun şarkıları diğerine göre daha saygın kabul edilir
3.1. Sayuun (sabit hareketli dans şarkıları / dance songs with fixed motions): Sabit ve bilindik hareketlerle yapılan Sayuun şarkıları en değerli dans şarkılarıdır. Çok uzun süreli provalar yapılarak ezberlenir. Hareketler ve şarkılar davulun vuruşuna göre şekillenir. Şarkının uzunluğuna, sözlerin kendi doğasına, dansçıların cinsiyetine göre de davul vuruşu sayısı belirlenir. Kadınların kürek çekme taklidi kol hareketleriyle yaptığı danslara Kuzeybatı Alaska'da Taliq (taliq kelimesinin asıl anlamı «kol» demektir ve kollarla kürek çekme hareketi yapıldığı için böyle dans etmeye taliqtuq «kollar, kollama dans yapar», dans esnasında söylenen şarkıya da taliun «kollama» adı verilir), Kuzey Alaska'da (Wainwright) Paagurraqtuq adı verilir ve bu dansla birlikte söylenen şarkılara da kürekleme şarkıları (paddling song) denir. Efsaneye göre taliq kuzeye mal edilmektedir. Eski zamanlarda kuzeyde yalnızca bir erkek, güneyde ise evli tek bir kadın bulunur. Kuzeydeki erkek güneydeki evli kadını kaçırmak için bir gün uğraşır ve yapılan mücadele sonucu kadının üst parçasına sahip olur, alt parçası ise güneyde kalır. Kadının güneydeki kocası üst kısmını, kuzeydeki kocası da alt kısmını tahtayla tamamlar. Efsane kısa süreli savaşlara ve eş çalmaya gönderme yapar. Taliq dansı kadınlarca yere dizüstü çökülerek el kol hareketiyle yapılır. İnyupiklerde daha az, Yupiklerde ise daha fazla görülen, dansta bir halkayla parmaklara geçirilen yelpaze biçimli parmak maskeleri (Yupikçe tegumiak) kayık küreğini temsil eder. Taliq dansının Küçük Diomede Adası kökenli olduğu ve buradan da Wales'a getirildiği düşünülüyor. Yupiklere de İnyupiklerden geçmiştir ve Yupikçede de dans taliq (fiil ise talir-) adıyla bilinir (fakat Yupikçede «kol» anlamına gelen kelime iki l harfiyledir: tekil talliq, ikil tallik, çoğul tallit). King Adasında da taliq dansı (bench dance) yapılır ve dansçılara sayuqtit, erkek usulü dans etmeye pualaq, kadın usulü dans etmeye de tuġumiq denir.
3.2. Atuutipiaq (serbest hareketli dans şarkıları / dance songs with free motions invitational dance songs
Hareketler (koreografi) ve söz sabit olmayıp değişkendir. Doğaçlama geliştiği için önceden günlerce prova yapmaya gerek yoktur. Özellikle de yabancı bir köydeki şenliğe davet edilen misafirlerce o köyün Sayuun dansının söz ve koreografisini bilinmediği için en uygun dans ve şarkıdır. Doğaçlama olduğu için kişinin performansıyla değerlendirilir. Söz ve hareketler Sayuun dans ve şarkılarının aksine birbiriyle uyumlu olmadığı için oldukça karmaşık ve bireysel rekabet içeren neşeli ve güldürücü dans ve şarkılardır. Kadın dans ve şarkıları daha sakin ve az hareketli iken, erkeklerin yaptığı daha hızlı ve gürültülüdür. Kadınlar ritmik bir diz bükme hareketi gerçekleştirirken, erkekler botlarının tabanını yere damga basar gibi oldukça sert vurarak yapar ve bu damgalama hareketine kimmiatuq denir. Erkeklerce yapılan bu sert damgalama hareketi geçmişteki yabancıları korkutma amacından kaynaklanıyor olabilir. Atuutipiaq şarkılarının bazıları eski olsalar da çoğu çağın şartlarına ve güncel gelişmelere bağlı olarak değişir. Standart olarak Kuzey Alaska'da şarkılardaki anlamı açık olmayan yansıma kökenli kelimeler (vocable) olarak a-ya-yanga kullanılırken, kuzeydeki Wainwright yöresinde alala ya da ilili biçimindedir.[55]4. Angaiyutikun atuutit (bayram dans şarkıları / special ceremonial dance songs): Bayramlar gibi özel törenlerde yapılan danslarda seslendirilen ve çoğu gizli içerikli 6 şarkıyı kapsar: kiapsaq (balina avcılarının topaç dansı şerkısı / whalers’ spinning-top dance song), tohoyaqhuuqaun (kukla tören dansı şarkısı / puppet ceremony dance song), gizli olmayan nalukatuun (Nalukataq bayramında zıplatma gösterisinde söylenen şarkı / whalers’ skin-toss dance songs), uingarung (balina avcılarının maskeli dans şarkısı / whalers’ masquerade dance songs), kigugiyataun (Kutup ışıkları dansı şarkısı / Northern Lights dance songs), kalukhaq (köşeli davul dansı şarkısı / box-drum dance songs). Bunlar şamanistik kökenli şarkılardır ve adları da zaten ona yöneliktir: angaiyutikun atuutit harfiyen «transta yapılmış şeyler grubu şarkıları / songs of group of things done in a trance»
4.1. Kiapsaq (balina avcılarının topaç dansı şerkısı / whalers’ spinning-top dance song): Point Hope (Tikiġaq) yöresinde yılın son günü Yılbaşı arefesinde (New Year’s Eve) dört kez yapılır. Yere bağdaş kurarak dizleri üstüne çöken şarkıcı topacın (kaivsarraq ya da kaipsaaq denilen topaç Dall yaban koyununun boynuz ucunun alt kısmının derin delinip içine sivri kemik parçasından sap takılarak yapılır viki-dışı resmi) alt parşasındaki oyuğa gevşek takılmış olan kar baykuşunun beyaz tüylerinin serbest kalması için topacı döndürür (kiavluktuq). Gelecek sezonun balina avcılığının bereketli geçmesine yöneliktir ve topacın ilk dönmesinde tüyler serbest kalmaz ve başarısız olunursa uğursuzluk sayılır. Eskiden ungasiksikkaaq locasından balina avcılarınca sonbaharda qugmaqtuuk locası davet edilirken yapılırdı. Günümüzde her iki loca da var olmasına rağmen, danslar şimdi Yılbaşı arefesinde ve Haziran ayındaki balinacılık festivalinde yapılmaktadır.
4.2. Tohoyaqhuuqaun (kukla tören dansı şarkısı / puppet ceremony dance song): Günümüzde müzikli topaç ritüeli ile birlikte yapılır. Kukla (iñuŋŋuaq) dönen topacın yanında hareket ettirilir.
4.3. Nalukatuun ya da Nallukkataun (Nalukataq bayramında zıplatma gösterisinde söylenen şarkı / whalers’ skin-toss dance songs): Başarılı bir balina avı sonrası (daha çok haziran ayının üçüncü haftasında) balina seferini yöneten umialik tarafından organize edilen Nalukataq bayramında dört sakallı fok derisinin birbirine dikilmesiyle yapılan bir deri battaniyeyi trambolin gibi kullanarak insanları yukarı doğru fırlatırken söylenen şarkılardır. Bu fırlatma gösterisine nalukataq (Kuzey Alaska İnyupikçesi) ya da nallukkataq (Kuzeybatı Alaska İnyupikçesi) denir.
4.4. Uingarung (balina avcılarının maskeli dans şarkısı / whalers’ masquerade dance songs): Point Hope (Tikiġaq) yöresinde yılın son günü Yılbaşı arefesinde (New Year’s Eve) balina avcılarınca karşı cinsin giyim kuşamı giyilip kuşanıldıktan sonra adaşlar arasında hediyeleşme bayramında yapılan maskeli dansta söylenen şarkılardır.
4.5. Kigugiyataun (Kutup ışıkları dansı şarkısı / Northern Lights dance songs): Kutup işiklarının büyüsünün kırılması için yapılan dansta söylenen şarkılardır
4.6. Kalukhaq (köşeli davul dansı şarkısı / box-drum dance songs): Kivgiq bayramında Tiŋmiaqpak denilen efsanevi dev kartalın dişisinin (Kartal Ana / Eagle Mother) kalbi olduğuna inanılan tahtadan geniş kutu biçiminde köşeli davul eşliğinde yapılan dansta (Box-drum Dance / Eagle-Wolf Dance, Wolf Dance) söylenen şarkılardır. Günümüzde hâlâ kuzeydeki Wainwright ile Barrow yörelerinde görülebilmektedir. Davulcu başına dalgıç kuşu derisinden maske geçirir.
Şenlikler
Piuraaġiaqta : Kuzeydeki Barrow yöresinde balina avında kulanılan kayıkların (umiaq) denizde rahat ilerleyebilmesi için deniz buzunun kırıldığı zamanda, genelde nisan ortalarında (15-17 nisan) maklak yarışları, iglu yapımı, kızaklı köpek yarışı, kar motosikleti yarışları, kaz çağırma yarışması, lagün buzu üstünde golf, sanat gösterileri ve diğer açık hava aktiviteleriyle kutlanan bayramdır.
Nalukataq ya da Qagruġniq-Nalukataġniq : Bahar ve sonbaharda, başarılı bir balina avı sonrası yapılan bayramdır. Avı gerçekleştiren umialik ve ailesi tarafından organize edilmektedir. En karakteristik eğlencesi bir deriyi trambolin gibi kullanarak insanları yukarı doğru fırlatmaktır.
Şenliklerde taze tüketilen balina eti ile maktak (yağlı deri altı katmanıyla birlikte balina derisi), quaq (dondurulmuş et), mikigaq (fermente balina ya da fok etli deri) ikram edilmektedir. Yiyecek ziyafetiyle başlayan şenlikler günün ilerleyen saatlerinde ise trampolin gösterisiyle devam etmekte, ikindi ya da akşam vakti de geceye kadar dansla sürdürülmektedir. Eğer balina avı hüsranla sonuçlanırsa bayram yapılmamaktadır. Bugün açık havada yapılan şenlikler, eskiden qargi içinde olur ve öldürülen balinanın ruhunun yatışması için şamanlarca ritüel yapılırdı.
Kivgiq : iki köy arasında hediyeleşme ve dans bayramıdır,Genellikle ticari ortaklar, evlilik yoluyla akraba olanlar ve ortaklar arasında ve qargi içinde yapılır.
Efsane olarak birçok varyantı vardır. Kuzey Alaska'da Barrow yöresindeki en popüler efsane şöyledir: Uzun zaman önce, Kartal Ana insanların yalnız olduğunu öğrenmiş, zira insanlar dans etmesini ve şarkı söylemesini bilmiyorlarmış. Bu durumu düzeltmek için oğluna genç bir avcıyı kaçırmasını söylemiş. Kartal Ana kaçırılan genç avcıya büyük bir qargi kurmayı ve qilaun (round drum) ile kalukaq (box drum) yapmasını ve bunlarla dans edip şarkı söylemesini öğretmiş. Kartal Ana avcıya misafirlerini ağırlamak için Kivgiq bayramı düzenlemesini söyler. O zamanlarda genç avcının yakınında yaşayan insanlar yokmuş. Kartal Ana da bunun üzerine çevredeki değişik hayvanları insana dönüştürmüş. Bayram bittiğinde genç avcının çok mutlu olduğu görülmüş.
Batı Alaska'da Seward Yarımadasındaki Kawerak (Qawiaraq) versiyonu ise şöyledir: Sert bir rüzgâr altında Toolik adlı avcının üzerine bir gölge düşer; başını kaldırıp bakınca Tiŋmiaqpak («büyük kuş/kartal») görür ve okuyla o dev kartalı öldürür. Bu sırada davul sesi duyulmaya başlar. Qawiaraq'taki köyüne geri dönerken davul sesi de gitgide artar. Yolda Toolik bir ses duyar, hayalet ruh şöyle seslenir: "Davulun sesini dinle. Bu ses anne dev kartalın kalp atışının sesidir. Öldürdüğünüz için o şoka girdi ve çok üzüldü. Annenin kalbinin sakinleşmesi için tek bir yol var, o da ruhunun anne kartala geri gönderilmesidir". Hayalet ruh anne kartalın ruhunun evine gönderilmesi için nasıl dans edileceğini gösterir. Anne kartalın kalp atışını davul çıkardığı için davul yapmasını öğretir. Nasıl giyineceğini de gösterir ve diğer komşu köylere iki haberci (kivgak) göndermesini ve kendi köyünde kartal-kurt dansıyla bezeli Kivgiq bayramı yapmasını söyler.
Alıntı